«Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μαρίνου», ένα... ξεχασμένο κοινό

Του Νίκου Παππά, Φοιτητή Πολ. Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Η «Serenissima Repubblica di San Marino» [δηλ. Γαληνοτάτη Πολιτεία (ή κατά την λάθος μετάφραση: Δημοκρατία) του Αγίου Μαρίνου] είναι μια εξαιρετική και μοναδική περίπτωση μιας πόλης-κράτους η οποία επιβίωσε μέχρι και σήμερα. Η πόλη βρισκόταν στην επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και στην περιφέρεια του Ελληνικού κόσμου, ο οποίος αναπτυσσόταν πάντοτε με βάση τις αυτόνομες πόλεις-κοινότητες. Βρίσκεται μόλις μία ώρα μακριά από το Ρίμινι και έχει περίπου 30.000 κατοίκους.

Ο Μαρίνος ήταν ένας Χριστιανός λιθοξόος (=λαξευτής λίθων και μαρμάρων). Είχε πάει στην περιοχή του Ρίμινι για να κάνει Χριστιανικά κηρύγματα, όμως γρήγορα (το 257 μ.Χ.) κατέφυγε στο βουνό Μόντε Τιτάνο καθώς εκείνη την εποχή ο Διοκλητιανός είχε εξαπολύσει δριμείς διωγμούς κατά των Χριστιανών (και του Μανιχαϊστών) και βρισκόταν σε κίνδυνο. Εκεί έφτιαξε μια μικρή εκκλησία, σιγά-σιγά μαζεύτηκαν και άλλοι διωκόμενοι Χριστιανοί, και έτσι δημιουργήθηκε ο οικισμός που αυτός με την σειρά του εξελίχθηκε σε αυτόνομη πόλη. Η πόλη θεωρείται ότι ιδρύθηκε επίσημα στις 3 Σεπτεμβρίου 301 μ.Χ. (ημέρα θανάτου του Μαρίνου).

Η ημερομηνία από μόνη της μας δείχνει ότι βρισκόμαστε στην εποχή της Ρωμαϊκής Οικουμένης, η οποία λειτουργούσε στην βάση των ελευθέρων πόλεων (civitas libera). Λόγω της λανθασμένης μετάφρασης του Repubblica σε δημοκρατία, αντί το σωστότερο Πολιτεία, θεωρείται ότι ο Άγιος Μαρίνος είναι η παλαιότερη δημοκρατική χώρα στον κόσμο (βέβαια, φαίνεται ότι στην άποψη αυτή οι Ελληνικές δημοκρατικές πόλεις της αρχαιότητος παρακάμπτονται, οπότε η άποψη αυτή είναι εξ αρχής λάθος). Η Repubblica ήταν η αβασίλευτη κοινότητα-πόλη, με ανθρωποκεντρικό πρόσημο. Δεν ήταν, δηλαδή, υποχρεωτικά δημοκρατική, μπορούσε να είναι κάλλιστα και μοναρχική ή αριστοκρατική. 

Μέχρι τον 5ο αιώνα, όπου η Ρωμαϊκή Οικουμένη είχε αλλάξει κατά πολύ χαρακτήρα (αλλαγή πρωτεύουσας, αλλαγή θρησκείας, αλλαγή γλώσσας και αλλαγή πολιτικού συστήματος) η κοινότητα του Αγίου Μαρίνου θα αναπτυχθεί αρκετά. Σε αυτό θα βοηθήσει και η απρόσιτη γεωγραφική του θέση, που θα του εξασφαλίσει μεγαλύτερη αυτονομία. Υπέφερε συνεχώς από επιδρομές αρχόντων και του Βατικανού, όμως άντεξε μέχρι και το 1291, όταν ο Πάπας Νικόλαος Δ᾽ αναγνώρισε την ανεξαρτησία του. Η κοινοτιστική του οργάνωση πέρασε από 40 κύματα λόγω της Παπικής εξουσίας και των Δουκάτων (κυρίως του Ουρμπίνο) που το υπονόμευαν, όμως επιβίωσε. Τον 14ο αιώνα υπήρχε 60μελές Γενικό Συμβούλιο το οποίο στελεχωνόταν από όλες τις κοινωνικές τάξεις.

Ορισμένοι ιστορικοί ενθουσιάζονται όταν βλέπουν τα τότε συντάγματα, καθώς βλέπουν μια πλήρως λειτουργική κοινότητα η οποία στηρίζεται στην συμμετοχή των πολιτών και κρατάει την εκκλησία αμέτοχη στα κοινά. Όμως αυτό συμβαίνει γιατί τους διαφεύγει πως η Βυζαντινή Οικουμένη έτσι ακριβώς λειτουργούσε. Όπως τονίζεται στον Ιουστινιάνειο κώδικα, «ό,τι αφορά το κοινό ανήκει στην αρμοδιότητα του κοινού». Δηλαδή οι κοινότητες ήταν σε μεγάλο βαθμό αυτόνομες οικονομικά και διοικητικά. Η μη συμμετοχή της εκκλησίας στα κοινά ήταν επίσης θεσμοθετημένη στο Βυζάντιο (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν περιπτώσεις που αυτό πρακτικά δεν εφαρμοζόταν).

Το ενδιαφέρον, όμως, είναι ότι ακόμη και μετά την κατάλυση του Δυτικού τμήματος της Αυτοκρατορίας από τα βαρβαρικά φύλα, κατάφερε να επιβιώσει. Μάλιστα, όχι απλά επιβίωσε, αλλά το 1631 αναγνώρισε την ανεξαρτησία του κι ο Πάπας. Γενικά εκείνη την περίοδο υπήρχαν πολλές άλλες πόλεις στην Ιταλία που είχαν κρατήσει την αυτονομία τους (π.χ. Venezia ή Amalfi Repubblica) όμως όταν έφτασε η στιγμή της Ιταλικής ενοποίησης, όλες ανεξαιρέτως έγιναν κομμάτι του Ιταλικού έθνους. Όλες εκτός από τον Άγιο Μαρίνο.

Ο Άγιος Μαρίνος υπήρξε μόνον δύο φορές κατεχόμενος. Στις αρχές του 1500, το κατέλαβε για ένα μικρό χρονικό διάστημα ο Καίσαρας Βοργίας, ο οποίος προσπαθούσε να δημιουργήσει την προσωπική κυριαρχία του στην κεντρική Ιταλία. Γρήγορα όμως ο Άγιος Μαρίνος απελευθερώθηκε. Η δεύτερη κατοχή ήταν το 1739, όταν ο Καρδινάλιος Ιούλιος Αλμπερόνι προσπάθησε ανεπιτυχώς να ελέγξει την πόλη. Όταν είδε, όμως, ότι οι πολίτες δεν αποδεχόντουσαν την απώλεια της ελευθερίας τους, έναν χρόνο μετά, το 1740, τους έδωσε πίσω την εκατοντάδων χρόνων ανεξαρτησία τους.

Κατά τον 19ο αιώνα όπου ο Τζουζέπε Γκαριμπάλντι προσπαθούσε να ενοποιήσει την Ιταλία, ο Άγιος Μαρίνος έγινε τόπος καταφυγίου για πολλούς Ιταλούς αγωνιστές. Μεταξύ αυτών ήταν και ο ίδιος ο Γκαριμπάλντι. Έτσι, για να τους ευχαριστήσει για την υποστήριξή τους, σεβάστηκε την επιθυμία τους να παραμείνουν ανεξάρτητοι και δεν έγιναν κομμάτι του νέου Ιταλικού κράτους. Τον ίδιο σεβασμό έδειξε κι ο Ναπολέων όταν εισέβαλλε στην Ιταλία, καθώς, όπως ο ίδιος είχε πει, την θεωρούσε πρότυπο δημοκρατίας. Τέλος, ακόμη και στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο ο Άγιος Μαρίνος έμεινε ουδέτερος, κάτι που δείχνει ότι ακόμη κι ο Μπενίτο Μουσολίνι σεβάστηκε την ανεξαρτησία τους (όχι πως ο Άγιος Μαρίνος είχε κάποια στρατηγική αξία, αλλά θα μπορούσε να καταληφθεί από ματαιοδοξία και μόνον).

Η ανεξαρτησία του Αγίου Μαρίνου συνεχίζεται από το 301 μέχρι και σήμερα. Γιατί το κρατίδιο αυτό είναι τόσο ενδιαφέρον; Γιατί είναι η μοναδική αυτόνομη πόλη που έχει επιζήσει μέχρι σήμερα από την Ελληνική οικουμένη. Οι κοινότητες ήταν ένα καθαρά Ελληνικό σύστημα, που είχε αρχίσει από την αρχαιότητα, συνεχίστηκε στους Ελληνιστικούς χρόνους, στην Ρωμαϊκή-Βυζαντινή Οικουμένη και επέζησε στην μέχρι την Τουρκοκρατία και την δημιουργία του Ελλαδικού κράτους. Η μόνη κοινότητα που επέζησε μετά από όλα αυτά τα χρόνια είναι ο Άγιος Μαρίνος, μια κοινότητα που αναπτύχθηκε στην περιφέρεια του Ελληνικού κόσμου και λόγω της γεωγραφικής του θέσεως και ορισμένων άλλων τυχαίων γεγονότων κατάφερε να επιβιώσει.

Παρότι ο Άγιος Μαρίνος κατάφερε να επιβιώσει κρατικά και , το πολιτικό σύστημα δεν γινόταν να μην επηρεαστεί από τις κύριες ιδεολογίες που επικράτησαν στην Δύση τον 19ο και τον 20ο αιώνα –φιλελευθερισμό και σοσιαλισμό. Ο Άγιος Μαρίνος είναι πολύ μικρή χώρα και η στενή του σχέση με την Ιταλία (ίδια γλώσσα και θρησκεία) έπαιξε σημαντικό ρόλο ώστε το πολιτικό σύστημα να μετεξελιχθεί σύμφωνα με την νεωτερική αντίληψη (όπως συνέβη και με την Ελλάδα, αλλά για διαφορετικούς λόγους). Έτσι ο Άγιος Μαρίνος ήταν η πρώτη χώρα παγκοσμίως που εξέλεξε, μέσω εκλογών, κομμουνιστική κυβέρνηση (1945-1957). Σήμερα, μάλιστα, τα κόμματα που κυριαρχούν είναι το Χριστιανοδημοκρατικό κόμμα και το Σοσιαλιστικό.

Παρότι είναι ένα τόσο μικρό κρατίδιο, ο Άγιος Μαρίνος χωρίζεται σε 9(!) δήμους οι οποίοι διοικούνται από τα τοπικά δημοτικά συμβούλια. Θα τολμούσαμε να υποθέσουμε ότι αυτό ίσως είναι και ένα κατάλοιπο του κοινοτιστικού του παρελθόντος, το οποίο πάντοτε ψάχνει τρόπους περεταίρω αποκέντρωσης. Όμως πλέον ο Άγιος Μαρίνος έχει ενστερνιστεί ατομοκεντρικές ιδεολογίες, ο κοινωνιοκεντρικός «τρόπος» έχει χαθεί. Μόνο σε ορισμένες παραδόσεις ή τάσεις μπορούμε να τον παρατηρήσουμε.

Πάντως επαναλαμβάνουμε ότι θα είναι λάθος να ονομάσουμε την Πολιτεία του Σαν Μαρίνο δημοκρατική. Η Repubblica δεν ήταν, όπως προείπαμε, υποχρεωτικά δημοκρατία. Ήταν μια Πολιτεία η οποία μπορούσε να είναι κάλλιστα και μοναρχική ή αριστοκρατική. Εγώ προσωπικά δεν μπορώ να πω με σιγουριά τί από τα τρία ήταν. Αυτό προϋποθέτει βαθύτερη μελέτη στο σύνταγμα της πόλεως, στο οποίο δεν μπορώ να έχω πρόσβαση. Όμως ο Άγιος Μαρίνος είναι ένα σύμβολο (έστω ξεθωριασμένο) ελευθερίας. Γι’ αυτό άλλωστε στην σημαία τους, πέρα από τους τρεις πύργους που συμβολίζουν την πόλη, μια λέξη μόνον δεσπόζει: LIBERTAS (τουτέστιν: ελευθερία).